• कान्हेरी लेण्या

मुंबईच्या उपनगरात पश्चिम रेल्वेवरील बोरीवली या स्थानकापासून पूर्वेकडे अगदी नजीकच्या अंतरावर असलेल्या विस्तीर्ण कृष्णगिरी उपवनातून (संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यान) या लेण्यांकडे जाण्याचा मार्ग आहे. या उपवनात असलेल्या डोंगर मालिकेतील कातळात ख्रिस्तपूर्व २०० वर्षे ते सहाव्या शतकापर्यंतच्या काळात या लेण्या कोरण्यात आल्या असाव्या असा जाणकारांचा दावा आहे. बौध्द धर्माचा वाढता प्रभाव असताना या लेण्या खोदण्यात आल्या असून त्यातील काही कोरीव शिल्पे भव्य आणि सुंदर आहेत. या ठिकाणी १०९ बुध्द विहार असून या विहारातून साधना करणाऱ्या भिक्षूंसाठी पाण्याच्या भूमिगत टाक्या खोदण्यात आल्या आहेत. विशेष म्हणजे पावसाळ्यातील पाण्याचा व सांडपाण्याचा निचरा योग्य प्रकारे व्हावा म्हणून या परिसरात भूमिगत नाल्याही खोदण्यात आल्या आहेत.
लेण्यातील वास्तुशिल्प पुरातन असूनही ते अतिशय प्रशस्त आणि देखणे आहे. विशेषतः गुंफा क्रमांक १, २ व ३ तर अतिशय मनोरम आहेत. या लेण्यात कोरण्यात आलेली गौतम बुध्दाची शिल्पाकृती एक उत्कृष्ट कलाविष्कार म्हणून संपूर्ण देशात मशहूर आहे. बौध्द भिक्षूंना दैनंदिन साधना व सामूहिक प्रार्थना करता यावी यासाठी स्वतंत्र लहान-मोठी दालनं या ठिकाणी आहेत. बोरीवलीपासून या लेण्या सुमारे ८-९ कि.मी. अंतरावर आहेत.
बोरीवलीच्या पश्चिमेस रेल्वे स्थानकापासून अवघ्या दीड कि.मी. अंतरावर मंडपेश्वर लेण्या आहेत. या लेण्याही पुरातन असून सहाव्या शतकात खोदण्यात आल्या असाव्या. या गुंफांमध्ये एक भव्य शिवालय असून दरवर्षी शिवरात्री आणि त्रिपुरा पौर्णिमेच्या दिवशी या ठिकाणी उत्सव साजरा केला जतो.

नजीकचे रेल्वे स्थानक : बोरिवली (प.रे.), मुंबई

• कार्ले येथील लेण्या

लोणावळा-खंडाळा परिसरातील या लेण्या प्रसिध्द आहेत. कार्ला लेण्या लोणावळ्यापासून १२ कि.मी. अंतरावर आहेत. ख्रिस्ती पूर्वकाळात इ.स. पूर्वी पहिल्या शतकाच्या सुमारास या लेण्या खोदलेल्या असाव्यात. या लेण्या सह्याद्रीच्या एका डोंगरकड्यावर असून तेथे जाण्यासाठी थेटपर्यंत पायऱ्या आहेत. अलीकडेच लेण्यांच्या उजव्या अंगाने पक्का रस्ता करण्यात आलेला असल्याने बरेचसे अंतर वाहनाने जाता येते. त्यानंतर थोडेच अंतर चढून जावे लागते.
या गुंफात अनेक विहार, एक स्तुप व एक भव्य चैत्य आहे. हा चैत्य भारतातील सर्वात मोठा चैत्य म्हणून प्रसिध्द आहे. या चैत्यगृहाचा आकार १२५X४५ फूट असून उंची जवळपास ५० फूट आहे. चैत्यगृहात पाषाण कलेबरोबर लाकडी कामही केलेले आहे. प्रचंड आकाराच्या लाकडी तुळया व कमानी येथे पाहावयास मिळतात. विशेष म्हणजे २००० वर्षे लोटली तरीही हे लाकूड अजूनही सुस्थितीत आहे. चैत्यगृहातील भिंती व खांब यावर शिल्पाकृती कोरल्या आहेत. ही शिल्पकला वेरुळ-अजिंठा येथील शिल्पकलेइतकीच सुंदर व देखणी आहे. गुंफांतील खांब आणि भिंती तसेच प्रवेशद्वार यावर अनेक शिल्पाकृती कोरलेल्या असून ही शिल्पकला थक्क करणारी आहे. गुंफेतील मिथुनयुग्म, प्रवेशद्वारावरील कोरीव सज्जे, चैत्यगृहाच्या महाद्वाराशी असलेल्या भव्य शिल्पाकृती अत्यंत रेखीव, प्रमाणशीर आकर्षक आणि जिवंत आहेत.
मुख्य लेण्याच्या बाहेरच्या परिसरात प्रसिध्द एकविरा देवीचे मंदिर आहे. येथे दर्शनार्थींची मंगळवारी व शुक्रवारी गर्दी असते. नवरात्रात येथे मोठी यात्रा असते. एम.टी.डी.सी. तर्फे नजीकच एक विश्रामधाम आहे. तेथे वॉटर स्पोर्टसची सुविधाही आहे.

• भाजे लेण्या

कार्ले लेण्यांच्या अगदी विरुध्द दिशेला मुंबई-पुणे रेल्वे लाईनच्या पलीकडे एका लहान टेकडीवर या लेण्या आहेत. मळवली स्टेशनपासून अवघ्या ३-४ कि.मी. अंतरावर असलेल्या भाजे गावानजीकच्या एका डोंगरात या लेण्या खोदलेल्या आहेत. २५०-३०० फूट उंचीवर या लेण्या असल्याने व हे चढण्यासाठी पायऱ्या असल्याने तेथे जाणे सोपे आहे.
कार्ल्याच्या मानाने येथील गुंफांचा परिसर लहान आहे. या गुंफातही एक चैत्यगृह आहे. शिवाय दगडी स्तुपही आहेत. येथील गुंफा कार्ले गुंफांच्या मानाने साध्या आहेत. येथेही लाकडी काम आहे. चैत्यगृहातील खांबांवर कार्ला येथील चैत्यगृहाप्रमाणे कोरीव शिल्प नाही. चैत्यगृहात एका स्तुप आहे. छत व प्रवेशद्वार या ठिकाणी मोठमोठ्या लाकडी तुळयांचा वापर केलेला आहे.
या गुंफांतील सूर्य व इंद्र ही दोन शिल्पे भव्य आणि रेखीव आहेत. चैत्यगृहांचं प्रवेशद्वारही देखणं आणि भव्य आहे.

• बेडसे

भाजे लेण्यापासून जवळच लोहगड-विसापूरचे किल्ले आहेत. तेथे जाण्यासाठी भाजेगावापासूनच वाट फुटते. वाटेतील गायमुख खिंडीतून एक वाट विसापूरला तर दुसरी लोहगडला जाते. विसापूरच्या वाटेने विसापूरला गेले की नजीकच्या बेडसे डोंगरात या गुंफा आहेत. या गुंफांतील शिल्पकामही अतिशय देखणे आहे. येथील चैत्यगृह व चैत्यगृहाच्या प्रवेशद्वाराशी जे खांब आहेत ते अतिशय उंच असून त्यांच्या शीर्षभागी वेगवेगळे पशू आणि त्यावर आरुढ झालेले स्वार अशा अनेक शिल्पाकृती आहेत. गुंफेचा दर्शनी भाग देखणा आहे.

नजीकचे रेल्वे स्टेशन : लोणावळा-खंडाळा किंवा मळवली.