काला नृत्य

दही काला –महाराष्ट्रातील एक वैष्णव नृत्योत्सव ‘काला’वा ‘दहीकाला’ या नावाने ओळखला जातो. हा प्रामुख्याने कोकणात मोठ्या प्रमाणावर होतो. हा नृत्यप्रकार दही हंडी च्या वेळी केला जातो . ह्यात बालकृष्णाच्या विविध लीला दाखवल्या जातात . दही हंडी फोडून झाल्यांनतर गोविंदा हातात मडके घेऊन “गोविंदा रे गोपाळा “गात नाचत असतात .नृत्याचा ठेका ऐकण्यासारखा असतो .हा नाचाचा अगदी अनघड असा प्रकार आहे. नाचणाऱ्या समूहाचा उसळता जोष व उल्हास त्यातून आवेगाने ओसंडत असतो. त्यास कित्येकदा ‘खालू’या वादकवृंदाची साथ असते. या वृंदात सनई, ढोल व टिमकी वाजवणारे किमान तीन वादक असतात.

जन्माष्टमी म्हणजे गोकुळ अष्टमी, कृष्ण जन्माचा दिवस. श्रावण महिन्यात वद्य अष्टमी या तिथीला मध्यरात्री रोहिणी नक्षत्रावर मथुरेत कंसाच्या बंदिशाळेत श्रीकृष्णाचा जन्म झाला, म्हणून त्या दिवशी आनंदोत्सव साजरा करण्याची प्रथा आहे.
उत्सवासाठी तयार केल्या जाणाऱ्या विशिष्ट प्रसादास गोपालकाला असे म्हणतात. कृष्ण जयंतीचा उत्सव भारतात सर्वत्र साजरा होतो. महाराष्ट्रात विशेषत: कोकणात या उत्सवानिमित्त दुसऱ्या दिवशी दहीकाला होतो, व त्याचे सेवन करून उपवास सोडला जातो.

दहीहंडी

गोकुळअष्टमीच्या दुसऱ्या दिवशी दहीहंडी फोडण्याचा कार्यक्रम असतो. या नृत्याच्या रूपाने बाळकृष्णाच्या दही-दूध-लोणी चोरण्याच्या लीलाच जणू प्रतीकरूपाने साकार होतात. गावातील लहान मुले व तरुण ‘गोविंदा आला रे’ असे गात-नाचत रस्तोरस्ती हिंडतात. जागोजागी उंचावर टांगलेली दहीहंडी फोडण्यासाठी हे ‘गोविंदा’गोलाकार उभे राहतात. काहीजण उंच मानवी मनोरा रचतात व एखादा लहान, चपळ मुलगा त्यावर चढून दहीहंडी फोडतो. हे चालू असताना गोविंदांच्या अंगावर वरून पाण्याचा तसेच कित्येकदा दूधदह्याचा वर्षाव केला जातो. मातीची दहीहंडी फुटल्यावर खाली पडलेल्या खापऱ्या वेचून घरी नेण्याची प्रथा आहे. त्यामुळे गोरसाची समृद्धी होते, अशी समजूत आहे. या दिवशी महाराष्ट्रात, विशेषतः मुंबईत, उंच मडक्यात दही-दुधाने भरलेला हंडा ठेवून तेथपर्यंत मानवी मनोऱ्यावरून पोहचून तो हंडा फोडण्याचा ‘गोविंदा’ हा साहसी खेळ होतो.हंडी फोडल्यावर गोविंदा रस्त्यातून नाचत-गात जल्लोष करीत जातात.

गोविंदा आला रे आला |गोकुळात आनंद झाला |

असे गाणे गात अनके लहान थोर पुरुष घरोघरी नाचायला जाता व दहीहंडी फोडतात. कित्येक ठिकाणी गोपाळकाला करून कृष्ण चरित्रातील सोंगे आणण्याचाही प्रघात आहे. . हा महाराष्ट्रातील एक वैष्णव नृत्योत्सव आहे. श्रीकृष्णाने व्रज मंडळात गाई चारताना आपण व आपले सवंगडी या सर्वांच्या शिदोऱ्या एकत्र करून त्या खाद्य पदार्थांचा काला केला व सर्वांसह त्याचे भक्षण केले अशी कथा आहे. या कथेला अनुसरून गोकुळाष्टमीच्या दिवशी काला करण्याची व दहीहंडी फोडण्याची प्रथा आहे.

गोपाल म्हणजे गायींचे पालन करणाऱ्या कृष्णाच्या या जन्मोत्सवाच्या निमित्ताने काल्याचा प्रसाद केला जातो. काला म्हणजे एकत्र मिळविणे.
पोहे, ज्वारीच्या लाह्या, धानाच्या लाह्या, लिंबू व आंब्याचे लोणचे, दही, ताक, चण्याची भिजविलेली डाळ, साखर, फळांच्या फोडी इत्यादी घालून केलेला एक खाद्यपदार्थ. हा कृष्णास फार प्रिय होता. श्रीकृष्ण व त्याचे सवंगडी मिळून यमुनेच्या तीरावर हा तयार करीत असत व वाटून खात असत असे मानले जाते.  गोमंतकात याच काल्याला गवळणकाला म्हणतात. हा काला तिथल्या कलावंतिणी करतात. त्यात एका मुलीला कृष्णाचे सोंग देऊन कृष्णलीलेची गाणी म्हणतात. शेवटी कृष्णाकडून दहीहंडी फोडतात. हा गवळण काला दशावतारी खेळानंतर किंवा देवस्थानाचा रथोत्सव झाल्यानंतर होतो.