१. अधिकमास म्हणजे काय ?
हिंदूंचे सण, उत्सव, व्रते, उपासना, हवन, शांती, विवाह ही सर्व धर्मशास्त्रातील कृत्ये चांद्रमासाप्रमाणे (चंद्राच्या गतीवरून) ठरलेली आहेत. चांद्रमासांची नावे त्या मासातील येणार्‍या पौर्णिमेच्या नक्षत्रांवरून पडली आहेत.
ऋतू हे सौरमासाप्रमाणे (सूर्याच्या गतीवरून) ठरलेले आहेत. चांद्रवर्षाचे ३५४ दिवस आणि सौरवर्षाचे ३६५ दिवस असतात. म्हणजेच या दोन वर्षांमध्ये ११ दिवसांचे अंतर असते. हे अंतर भरून यावे, तसेच चांद्रवर्ष आणि सौरवर्ष यांचा मेळ बसावा; म्हणून स्थूलमानाने सुमारे ३२॥ (साडेबत्तीस) मासांनी एक अधिकमास धरतात. स्पष्टमानाने २७ ते ३५ मासांनी अधिकमास येतो.
२. अधिकमासाची इतर नावे
अधिकमासाला मलमास किंवा धोंड्याचा महिना असे म्हणतात. अधिकमासात मंगलकार्याऐवजी विशेष व्रते आणि पुण्यकारक कृत्ये केली जातात; म्हणून याला पुरुषोत्तम मास, असे म्हणतात.
३. अधिकमास कोणत्या मासात येतो !
चैत्र ते अश्‍विन या सात मासांपैकी एक मास अधिकमास म्हणून येतो. क्वचित फाल्गुन मासही येतो. मार्गशीर्ष, पौष, माघ या मासांना जोडून अधिकमास येत नाही. एकदा आलेला अधिकमास पुनः १९ वर्षांनी येतो.
४. अधिकमासात व्रते आणि पुण्यकारक कृत्ये करण्यामागील शास्त्र
प्रत्येक मासात सूर्य एकेका राशीत संक्रमण करतो; परंतु अधिकमासात सूर्य कोणत्याही राशीत संक्रमण करीत नाही. म्हणजेच अधिकमासात सूर्य संक्रात नसते. त्यामुळे चंद्र-सूर्याच्या गतीत फरक पडतो आणि वातावरणातही ग्रहणकालाप्रमाणे पालट होत असतात. या पालटत्या अनिष्ट वातावरणाचा आपल्या प्रकृतीवर परिणाम होऊ नये; म्हणून या महिन्यात व्रते आणि पुण्यकारक कृत्ये करावीत, असे शास्त्रकारांनी सांगितले आहे. अधिकमासात श्रीपुरुषोत्तमप्रीत्यर्थ महिनाभर उपोषण, अयाचित भोजन, नक्तभोजन अथवा एकभुक्त रहावे. अशक्त व्यक्तीने या चार प्रकारांपैकी एक प्रकार निदान तीन दिवस अथवा एक दिवस तरी आचरणात आणावा. संपूर्ण मासात दान करणे शक्य नसेल, त्याने शुक्ल आणि कृष्ण द्वादशी, पौर्णिमा, कृष्ण अष्टमी, नवमी, चतुर्दशी, अमावास्या या तिथी आणि व्यतिपात, वैधृति या योगांवर विशेष दानधर्म करावा, असे शास्त्रात सांगितले आहे.
अ. या मासात प्रतिदिन श्री पुरुषोत्तम कृष्णाची पूजा आणि नामजप करावा. अखंड अनुसंधानात रहाण्याचा प्रयत्न करावा.
आ. प्रतिदिन एकच वेळ भोजन करावे. जेवतांना बोलू नये. त्यामुळे आत्मबळ वाढते. मौन भोजन केल्याने पापक्षालन होते.
इ. तीर्थस्नान करावे. किमान एक दिवस गंगास्नान केल्यास सर्व पापांची निवृत्ती होते.
ई. दीपदान करावे. देवापुढे अखंड दीप लावल्यास लक्ष्मीप्राप्ती होते.
उ. तीर्थयात्रा करावी. देवदर्शन करावे.
ऊ. तांबूलदान (विडा-दक्षिणा) करावे. महिनाभर तांबूलदान दिल्यास सौभाग्यप्राप्ती होते.
ए. गोपूजन करावे. गोग्रास घालावा.
ऐ. अपूपदान (अनारशांचे दान) करावे.
५. अधिकमासात कोणती कामे करावीत ?
अधिक मासात नित्य आणि नैमित्तिक कर्मे करावीत. जी केल्यावाचून गती नाही, अशी कर्मे करावीत. ज्वरशांती, पर्जन्येष्टी इत्यादी नेहमीची काम्यकर्मे करावीत. या मासात देवाची पुनःप्रतिष्ठा करता येते. ग्रहणश्राद्ध, जातकर्म, नामकर्म, अन्नप्राशन हे संस्कार करावेत. मन्वादि आणि युगादि संबंधित श्राद्धादि कृत्ये करावीत. तीर्थश्राद्ध, दर्शश्राद्ध आणि नित्यश्राद्ध करावे.
६. अधिकमासात कोणती कामे करू नयेत ?
काम्यकर्माचा आरंभ आणि समाप्ती करू नये. महादाने, अपूर्व देवदर्शन, गृहारंभ, वास्तूशांती, संन्यासग्रहण, नूतनव्रतग्रहणदीक्षा, विवाह, उपनयन, चौल, देवप्रतिष्ठा करू नये.
७. अधिकमास असता श्राद्ध केव्हा करावे ?
ज्या महिन्यात निधन झाले असेल, तोच महिना अधिकमास येतो, तेव्हा प्रथम वर्षश्राद्ध अधिक महिन्यातच करावे. म्हणजे शके १९३६ च्या (गेल्या वर्षी) आषाढ महिन्यात मृत्यू झाला असेल, तर त्यांचे प्रथम वर्षश्राद्ध शके १९३७ च्या (या वर्षी) अधिक आषाढ महिन्यात त्या तिथीला करावे. प्रतिवर्षीचे आषाढ महिन्यातील प्रतिसांवत्सरीक श्राद्ध या वर्षी निज आषाढ महिन्यात करावे; मात्र पूर्वीच्या अधिक आषाढ महिन्यात मृत्यू झालेल्यांचे प्रतिसांवत्सरीक श्राद्ध यावर्षी अधिक आषाढ महिन्यात करावे. याशिवाय गेल्या वर्षी (शके १९३६ मध्ये) श्रावण, भाद्रपद इत्यादी मासांत (महिन्यांत) मृत्यू झालेल्यांचे प्रथम वर्षश्राद्ध त्या त्या मासातील त्यांच्या तिथीस करावे. १३ मास होतात; म्हणून १ मास आधी करू नये. तसेच या वर्षी अधिक आषाढ किंवा निज आषाढ महिन्यात मृत्यू झाल्यास त्यांचे प्रथम वर्षश्राद्ध पुढील वर्षी आषाढ महिन्यात त्या तिथीला करावे.
८. अधिकमास काढण्याची पद्धत
अ. ज्या महिन्याच्या कृष्ण पंचमीस सूर्याची संक्रांत येईल, तोच मास प्रायः पुढील वर्षी अधिकमास होतो; परंतु हे स्थूलमान आहे.
आ. शालिवाहन शकास १२ ने गुणावे आणि त्या गुणाकारास १९ ने भागावे. जी बाकी राहील ती ९ किंवा त्यापेक्षा न्यून असेल, तर त्या वर्षी अधिकमास येईल, असे समजावे.