फार पूर्वी ‘भागवनगर’ नावाचे एक छोटे खेडे होते. या खेड्यात एक झोपडीत एक गरीब विधवा आपल्या एकुलत्या एक मुलाबरोबर राहात असे. पतीचे छत्र गेल्याने गरीबीत कसा-बसा संसार रेटत असे. कुणाचे कपडे शिवुन दे. कुणाला घरकामात मदत करे, असे करुन ती चरितार्थ चालवत असे. तिचा मुलगा ‘कृष्णा’ खूप हुशार आणि चुणचूणीत होता.
त्याला खूप शिकवावे अशी तिची इच्छा होती; पण त्या काळी गुरुकुल पध्दतीचे शिक्षण होते. मुलांना गुरुगृही रहावे लागे. छोटा कृष्णा आपल्याला सोडून कसा राहाणार ? म्हणून तिने पलीकडच्या गावातल्या एका आश्रमात त्याला पाठवायचे ठरवले. कृष्णा लहान, त्याला जाताना जंगलातून जावे लागे. पहाटे लवकर निघताना अंधार असे आणि परतताना संध्याकाळ होई.
छोट्या कृष्णाला खूप भीती वाटे. पण हातातली कामे सोडून रोज पोहोचवायला जाणे आईला शक्य नव्हते. कधी गोड बोलून कधी रागावून ती त्याला एकट्याला पाठवत असे. नाईलाजाने ‘कृष्णा’ जाई. मात्र ते गुरुजी श्रीमंत मुलांना जवळ बसवत कृष्णाला लांब बसायला लावत. त्याचे फाटके कपडे पाहून मित्र त्याला चिडवत, याचे त्याला वाईट वाटे.
त्याची आई त्याला गुरुशिष्यांच्या गोष्टी सांगे. त्या ऐकून आपले गुरु असे भेदभाव का करतात असा प्रश्‍न त्याला पडे. एके दिवशी संध्याकाळी परतताना विचारांच्या नादात कृष्णा वाट चुकला. वाघाची डरकाळी ऐकून भीतीने गाळणच उडाली. इकडे आई काळजीत पडली. दोन-चार शेजार्‍यांना मदतीला घेऊन त्याला शोधायला निघाली. वाटेत एका झाडाखाली भीतीने मुटकुळे करुन बसलेला कृष्णा दिसताच तिला रडू आवरेना. कृष्णाने आईला मिठी मारुन रडायलाच सुरूवात केली. दोघेही घरी आले. आईचे ह्रदय कळवळले; पण तिला कर्तव्याचीही जाणीव होती. तिने मन कठोर केले आणि कृष्णाला शाळेत पाठवायला निघाली. कृष्णा एकटा जाईना. तेव्हा तिने त्याला भगवान कृष्णाचा फोटो दाखवला आणि सांगितले, ‘‘हा बघ कन्हैया दादा आहे तुझा. तो रोज तुझ्याबराबर येईल हो ! जंगलापाशी गेलास की, त्याला फक्त हाक मार मनापासून.’’
छोट्या कृष्णाला खरे वाटले. पाठीवर दप्तर अडकवून मोठमोठ्याने स्तोस्त्र म्हणत जंगलापाशी आला. त्याने इकडे-तिकडे पाहिले. कोणीच नव्हते. त्याचे डोळे भरुन आले. ह्रदयापाशी हात नेऊन त्याने आर्त हाक मारली, ‘‘कन्हैयादादाल ये ना रे माझ्यासोबत. मला भीती वाटते रे !’’
तोच काय आश्‍चर्य एक देखणा गुराखी गाई-वासरू घेऊन आला. नि त्याला म्हणाला, ‘‘का रं.. का रडतूयास… म्या हाय नव्ह ! चल तुला नेऊन सोडतो !’’
त्याने छोट्या कृष्णाला गाईच्या पाठीवर बसवलं नि आश्रमापर्यंत सोडलं. वाटेत तो पावा वाजवी, कधी सुंदर भजन म्हणे. कृष्णाला वृक्षवेली, पशुपक्षांची माहिती सांगे. कृष्णा खूश होई. तो पावा वाजवायला शिकला. पशू पक्ष्यांचा आवाज ओळखायला शिकला. त्याला आश्रमात गुरुपेक्षा कन्हैयाच अधिक आवडू लागला. त्याला कौतुकाने ‘होय गुरुजी’ असे म्हणू लागला. दोघांची चांगलीच गट्टी जमली. कृष्णाची तब्येतही सुधारली. आईला याचे रहस्य कळेना. तिने विचारताच छोट्या कृष्णाने सार्‍या गंमती-जंमती, नि त्याच्या कन्हैयादादा च्या बद्दल सांगितले. आईचा विश्‍वास बसेना. तिने सारे हसण्यावारी नेले. हा हा म्हणता वर्ष उलटले.
आश्रमातल्या गुरुजींनी सर्व शिष्यांना एकत्र जमवले आणि सांगितले, ‘‘बाळांनो, आज तुमचे शिक्षण संपले. पुढील शिक्षण सुट्टीनंतर सुरु होईल. तेव्हा आज पर्यंतच्या शिक्षणा बद्दल आपण आपल्या पालकांना सांगून इच्छेनुसार गुरुदक्षिणा द्यावी.’’ सारी मुले सुट्टी मिळणार म्हणून खूश झाली. गुरुदक्षिणा काय द्यायची याची चर्चा करु लागली. कृष्णाला मात्र हे संकट वाटले. तो घरी गेला. त्याचा कोमेजलेला चेहरा पाहून आईने विचारले; पण तो काहीच बोलेना. आईने जवळ घेताच स्फुंदून रडू लागला. आईला गुरुदक्षिणे बद्दल सांगितले. ती बिचारी गंभीर झाली. आधीच घरात खायला नाही प्यायला नाही काय द्यावे. तिने देवघरात असलेली कृष्णाची मुद्रा असलेली घराण्याची मोहोर उचलली आणि देण्यास सांगितले. पण कृष्णा ती नेईना. तेव्हा रागाने म्हणाली, ‘‘मग जा.. तुझ्या कन्हैया दादालाच माग जा…!’’
अश्रूभरल्या डोळ्यांनी कृष्णा निघाला. त्याने कन्हैयाला हाक मारली. कन्हैयाने रडण्याचे कारण विचारताच त्याने रडतच सारी हकीकत सांगितली. कन्हैया हसला. त्याने एक छोटेसे बोळके घेतले. त्यात एका गायीचे दूध भरले नि म्हटले, ‘‘ही दे गुरुदक्षिणा.’’ एवढेच बोळके त्यात एवढेच दूध. गुरुजी काय म्हणतील ? मुलं हसली तर ? कृष्णा विचाराच्या नादात आश्रमात पोहोचला. तिथे सर्व शिष्य पालकांसह आले होते. एक-एक करत प्रत्येकजण गुरुदक्षिणा देत होता. कुणी गाय-वासरु, कुणी दुधा-तुपाचे हांडे, कुणी द्रव्य, कुणी सोने-चांदी. गुरुजी खुश होत होते. शिष्याला तोंडभरुन आशिर्वाद देत होते. इकडे कृष्णा हे सारे पाहात कोपर्‍यात उभा होता. हातात बोळके घेऊन अश्रूभरल्या डोळ्यांनी.
गुरुजींचे लक्ष त्याच्याकडे जाताच त्यांनी त्याला बोलावले, ‘‘अरे कृष्णा, ये ये काय आणलीस गुरुदक्षिणा ? अरे बापरे, एवढं मोठ्ठ बोळक…नि एवढं दूध पचणार का मला ?’’ हे ऐकून सारे शिष्य खो खो हसू लागले. कृष्णाला हुंदका आवरेना. आपल्या गरीबीची अशी थट्टा करावी हे त्याला सहन झाले नाही. त्याने आश्रमाबाहेर उभ्या असलेल्या कन्हैयादादाकडे पाहिले. त्याने हसतच त्याला पुढे जाण्याची खूण केली. तो भीतभीतच पुढे गेला. गुरुजींच्या हातात ते बोळके ठेवले. इतर शिष्यांना मजा करावी वाटली. त्यांनी मोठे पातेले आणून ठेवले, ‘‘गुरुजी ओता यात !’’ म्हणून ते हसू लागले. कृष्णा लाजला.
गुरुजींनी दूध ओतले. पाहतात तो बोळके पुन्हा भरलेले. दूध संपेनाच. ओतून गुरुजी थकले. एक का दहा पातेली भरली, हंडे भरले तरी दूध संपेना. सर्व शिष्य थक्क झाले. हा चमत्कार पाहून त्यांना भुताटकी आठवली. ते घाबरुन गेले. गुरुजींना कृष्णाला हे बोळके कुणी दिले असे विचारले, कृष्णाने कन्हैयाचे नाव सांगताच, ते त्याला भेटव म्हणाले, भांबावलेल्या कृष्णा त्याला बोलवायला पळाला, पाहतो तो कन्हैयादादा गायब. त्याने खूप हाका मारल्या; पण कन्हैया येईना. मित्र त्याला खोटारडा म्हणू लागले. कृष्णा रडू लागला. रडतच दादाला हाका मारु लागला, ‘‘ए कन्हैयादादा… ये ना रे.. या सर्वांना तुला बघायचंय. तू नाही आलास, तर मी खोटा ठरेन.’’
तरी कन्हैया येईना. सारे मित्र त्याला हसत निघून गेले. शेवटी कृष्णा नि गुरुजी राहिले. गुरुजी अविश्‍वासाने पाहात उठणार एवढ्यात आकाशात वीज कडाडली. पाऊस पडू लागला नि आकाशवाणी झाली, ‘‘बेटा कृष्णा.. तू निष्पाप आहेस म्हणून तुला मी दिसतो; पण हे गुरुजी अजून लोभातच गुंतले आहेत. ते अजून अज्ञानी आहेत. त्यांना कसा मी दिसणार ?’’
हे ऐकताच गुरुजींचे डोळे खाडकर उघडले. कृष्णासमोर लोटांगण घेत ते साश्रु नयनांनी म्हणाले, ‘‘बाळ मला माफ कर. मी चुकलो. मी करंटा आहे. या नश्‍वर धनासाठी मी तुझ्या सारख्या ईश्‍वराच्या सान्निध्यात राहाणार्‍या निष्पाप जीवाला दुखावले. मला क्षमा कर. कृृष्णदर्शन घडव. आयुष्याचं सार्थक कर.’’
कृष्णाने हसत हसत कन्हैया दादाला पुढे आणले. ‘‘हे बघा गुरुजी, माझा लबाड कन्हैयादादा इथेच लपला होता. गंमत केली त्याने. होय की नाही रे कन्हैयादादा !’’ म्हणता तो त्याच्या कडेवरसुध्दा चढून बसला. त्याच्या डोक्यावरचे मोरपीस काढून आपल्या डोक्यात खोचत त्याने कन्हैयादादाला मिठी मारली. ‘‘पुन्हा असं करायचं नाही हं दादा, नाहीतर आम्ही तुमच्याकडे पावा शिकायला येणार नाही मुळी. आणि गोड पप्पीची गुरुदक्षिणाही देणार नाही ?’’
कन्हैयाने त्याला कवटाळत त्याच्या गालाची पप्पी घेऊन, ‘‘हे बघ मी घेतली सुध्दा गुरुदक्षिणा’’. असे म्हणत गिरकी घेतली.
गुरुजी मात्र अवाक् होऊन भारावल्या ह्रदयाने हा गुरुशिष्याच्या मिलनाचा सोहळा डोळे भरुन पहात होते. डोळ्यातून अश्रु गाळात पुन: पुन्हा हात जोडत पुटपुटत होते, ‘‘कृष्णा तुच खरी गुरुदक्षिणा दिलीस.’’.
.