वाघ्या-मुरळी
जेजुरीचा खंडोबा ही महाराष्ट्राची लोकप्रिय लोकदेवता या लोकदेवतेचे उपासक वाघ्या-मुरळी. यांना लोकसंस्कृतीत एक आगळे वेगळे स्थान प्राप्त झाले आहे. खंडेरायाचे हे भक्त देवापूढे जागरण करुन खंडोबाची लीला वर्णन करण्याचे काम करतात. अनेक लोककलांची जननी म्हणूनही जागरणातील वाघ्या मुरुळी यांच्या कलेकडे बघितले जाते.
पिवळं पातळ, कपाळावर भंडारा, पदराला बांधलेली घंटी वाजवत मुरळी नाचते आणि हातात दिमडीघाटी घेऊन मुठी-मुठीने भंडारा उधळतात ’हब हब हब’ म्हणत नाचनारा वाघ्या तिला साथ करतो. रंगीत पाटावर वस्त्र मांडून त्यावर विड्याच्या पानांचा खंडोबा व देवाचे टाक ठेवले जातात. शेजारी बुधली दिवटी मांडतात. गणपती म्हणून सुपारी ठेवतात. टाळ, तुणतुण, घाटी यांचा नाद घुमतो. जागरण मोडलं जात. पाच उसांच्या मखरात प्रतीकात्मक देवांची स्थापना करुन वाघ्या मुरळी हे जागरण मांडतात. देवदेवतांना जागरणाला आवर्तन दिल्यावर खंडोबाची लीला वर्णन करणारी गाणी म्हटली जातात.
अपत्य प्राप्ती
साठी देवाला नवस करणारे लोक मुले होताच पहिले मुल खंडोबाला अर्पण करत असतात. त्यातील मुलगे ’वाघ्या’ आणि मुली ’मुरळी’ बनत. मुरळीचे लग्न खंडोबाशी लागते. मुरळी आणि देवाला हळद लावतात. गळ्यात कवड्यांच्या माळा घालतात. दोघांवर भंडारा उधळतात. या विधिला ’गाठा फोडणे’ असे म्हणतात. वाघ्या-मुरळींचा संचार खंडोबाच्या जत्रांत, विशेषतः चैत्री पौर्णिमा व सोमवती अमावस्येला अधिक आढळतो. महाराष्ट्रात एका ठिकाणी देवाची हळद लागते, पालीला देवाचे लग्न लागते आणि जेजुरीला देवाची वरात निघते, म्हणून या जत्रा एकामागून एक क्रमशः भरतात.
रंगभूषा : वाघ्या – साधी, मुरळी – साधी, कपाळाला हळद, गळ्यात कवड्याची माळ, अंबाडा
वेषभूषा : वाघ्या – धोतर, सदरा, जाकीट, गळ्यात वाघाच्या कातड्याची पिशवी (त्यात भंडारा म्हणजे हळद)
मुरळी – नऊवारी पातळ
वाद्य : दिमडी, खंजीरी, तुणतुणं, टाळ, घाटी, डफ़
साहित्य : कोरंबा (वाघ्याचं भिक्षापात्र), तांबड वस्त्र, सव्वाशेर धान्य, दोन तांबे, नागवेलीची पानं, दोन नारळ, पाच ऊसफ़ुलांच्या माळा, पुर्‍या सोटार्‍यां, कडाकणीचा फ़ुलोरा.
बदलत्या सामाजिक परिस्थितीमुळे वाघ्या-मुरळी संस्थेतही बदल होतो आहे. मुलं खंडोबाला अर्पण करण्याची प्रथा आता राहिलेली नाही.
या सादरीकरणामध्ये आवाहन, गण, कथन व आरती अशी विभागणी असते तर वाघ्याच्या हातामध्ये दिमडी व मुरळीच्या हातामध्ये घाटी(घंटी), सोबत करणाऱ्यांकडे टाळ व तुणतुणे असते. जागरणाची सुरुवात करताना सर्व देवतांना चौकावर येण्याचे आवाहन केले जाते.
“जेजुरीच्या खंडेराया जागराला या….या…
पालीच्या तुम्ही गणराया जागराला या….या…
अशा रितीने आवाहन झाल्यानंतर गण म्हंटला जातो. त्यानंतर भाविक भक्तांनी मांडलेल्या जागरण विधीमध्ये वाघ्या मुरुळी भक्तांच्यावतीने मल्हारी मार्तंडाला विनवणी करतात.
येळकोट येळकोट जय मल्हार
हाब हाब हाब ।।
जेजुरीच्या खंडेरायाच्या जागरणाला या या
वाईच्या तू गणराया जागरणाला या या
बानूबाईच्या मल्हारराया जागरणाला या या ।।
येळकोट येळकोट जय मल्हार
मल्हार रायाचं नाव घेत हो
चढून जातो भक्त गडा
येळकोट येळकोट गजरामंदी वाजतो चौघडा ।।
नवलाख पायरी गडाला हो खंडोबा रायाला
मल्हारी मल्हारी देव हा मल्हारी
भक्तांचा देव हा कैवारी देव हा मल्हारी ।